با توجه به اینکه وبر اخلاق اقتصادی سایر ادیان را در مقابل اخلاق کالونی– پروتستانی قرار داده است، اگر هدف ساخت سنخ آرمانی‌ در مقابل اخلاق پروتستانی باشد، می‌توان با توجه به جدول مقایسه‌ای آیین‌های مختلف، مواردی به شرح زیر را به دست آورد:

* منزه‌گرایی زاهدانه، عرفان‌گرایی ناب و نادیده گرفتن جهان

* انجام وظایف سنتی از روی وجدان به ‌جای استفاده از نظام زندگی عقلایی ِ پیوسته

* توجه به نیت اعمال به جای خود عمل و ثمره‌های آن

* نوع نگاه به گناه و جهت‌گیری تأملی

* فراغت از هر گونه تکلیف و رسالت دنیوی

* کم‌منزلت بودن کار و توجه به آن صرفاً به منظور گذران حداقلیِ مایحتاج زندگی

* ناامیدی از رستگاری به سبب انجام گناه

* اتلاف وقت زیاد

* عقلایی نبودن باورهای اقتصادی

* نگاه منفی به ثروت و سرمایه و تجمیع آن‌ها

* قضاوت، معامله و ... بر اساس تصمیم‌های ذهنی و آنی دولتمردان و شخصیت‌های مذهبی – فقدان قانون مدون

* قوانین خاص دینی که مانع از توزیع ثروت شود.

* تمایلات و لذایذ آنی این‌جهانی – زندگی در حال

* اعتبار خرافات و باورهای سنتی غیرعقلایی (قدسیت‌بخشی به سنت‌ها )

* کم‌توجهی به مشاغل تولیدی و صنعتی و صرفاً اعتبار بخشیدن به کشاورزی و زمینداری

* قدسیت نهاد دینی و روحانیون

* محدود شدن کنش‌های نسبتاً عقلایی به دسته‌ای معطوف به ارزش‌ها

* استیلای روابط خویشاوندی و قبیله‌ای بر تصمیم‌گیری‌های مختلف

در مجموع این دو سنخ آرمانی در موضوعاتی با محورهای زیر شاخص‌هایی دارند:

• رابطه انسان کنشگر با خدا
• رابطه انسان کنشگر با جهان
• رابطه انسان کنشگر با مفهوم از هستی
• رابطه انسان کنشگر با نخبگان
• رابطه انسان کنشگر با دیگر انسان‌ها
• سرمایه اجتماعی کنشگران
• اخلاق اقتصادی کنشگران
• باوری که در ارتباط با تجمیع سرمایه میان کنشگران وجود دارد.

یافته‌های پژوهش: توصیف اخلاق اقتصادی ایرانیان

همان طور که در بالا مشاهده گردید، نتیجه تجربه ماکس وبر درباره بررسی اخلاق اقتصادی در میان باورمندان به اخلاق پروتستان، کنفوسیوسی، هندو، یهود و اسلام در جدولی مطرح گردید. در واقع تجمیع نگاه‌های این گروه‌ها در انواع تعامل‌های انسانی اعم از تعامل انسان با خدا، انسان با جهان و طبیعت، انسان و رهبری دینی، انسان و انسان، انسان و سرنوشت، انسان و سرمایه و نیز سرمایه نمادین، ایجادکننده سنخ‌های آرمانی‌ بود که مفاهیم حساس را می‌ساخت و این پژوهش را در مطالعه تاریخ راهنمایی می‌کرد.

با توجه به همان مفاهیم اولیه و تفاوت‌هایی که در انواع اخلاق سنتی و پروتستانی از دیدگاه اقتصادی به دست آمد، و با توجه به مطالعاتی که در میان کتب تاریخی، سفرنامه‌ها، خاطرات و سایر اسناد موجود از آن دوران انجام گردید، شاخص‌هایی از اخلاق اقتصادی ایرانیان فراهم شد. شاخص‌هایی که روایت‌گر ویژگی اخلاقی ایرانی است. یکی از ساده‌ترین راه‌ها مقایسه این اخلاق با اخلاق پروتستانی وبر است. جدول زیر توصیفی از وضعیت اخلاقی در دوره مورد مطالعه است. طبیعتاً این رفتارها که سازنده یا برگرفته از اخلاق اقتصادی است، در زمینه‌ای از تاریخ و اجتماع قرار می‌گیرد. مقوله‌های یادشده حتی اگر شامل ویژگی‌هایی نباشد که به طور مستقیم در ارتباط با اقتصاد است، لاجرم به گونه‌ای دیگر بر اقتصاد تأثیر خواهد گذاشت. جدول زیر بر اساس مشاهده و توصیف رفتار اقتصادی ایرانیان در دوره مشروطه تدوین شده است. (هر بخش از جدول به اسنادی در دوران مشروطه ارجاع دارد. نمونه‌هایی از این ارجاعات پس از جدول بیان شده است)

جدول (2): مقایسه اخلاق ایرانی و اخلاق پروتستان

تعامل انسان با خدا

یکی از مهم‌ترین تعاملاتی که انسان ایرانی یا دینی دارد، تعاملش با خداست. در واقع این تعامل به میزان بسیاری بر باورها و رفتار دینی افراد تأثیر می‌گذارد. شناخت جایگاه خداوند در زندگی ایرانیان، ظاهراً از جنبه‌های متعدد برای یافتن رفتار اقتصادی ایشان تأثیرگذار است. خدای ذهن فاعل ایرانی، خدایی فرادنیوی است. اما خدای واحد در این دنیا نیز قادر مطلق است. خداوند وضع‌کننده تقدیر و سرنوشت ایرانیان است و هر چند که درباره تقدیر و جبر و اختیار، آموزه‌های متعددی در تعالیم اسلامی وجود دارد، اما عینیت بروزیافته از این تعالیم، تصویرگر خدایی است که سرنوشت و تقدیر انسان‌ها در دست اوست. اوست که در مقدراتش خیر و شر، گرفتاری و بلا، گشایش و آسایش و یا فقر و رفاه را معلوم کرده است. خدایی که حتی در کوچکترین فعالیت‌های روزمره زندگی جریان دارد و سرنوشت‌ساز است.

«باور تقدیرگرایی یک پنداشته عام بود که بین عامه مردم و تجار و یا حتی روحانیون در گرایش به این باور تفاوتی وجود نداشت. تجار نخبه و بزرگ آن دوران نیز در توجیه کسادی بازار و نبودن پول، تقدیر یا خواست الهی را عنوان می‌کنند و وسیله دفع این مشکل اقتصادی را در دعا و نذر و استغاثه به درگاه الهی می‌داند» (ترابی، 1384: 72)

این باور تا آنجا پیش رفته است که در بین برخی ایرانیان حتی اندک تلاشی برای تغییر در اتفاق‌های ناخوشایند  دیده نمی‌شود. برای مثال می‌توان از تصویری سخن گفت که هانری رنه دالمانی از مواجهه برخی ایرانیان با بهداشت و بیماری ارائه کرد:

«در میان ایرانیان، کودکان نوزاد نیم‌عریانی نیز دیده می‌شوند که وسائل بهداشت ابتدایی هم برای آنان فراهم نشده است. این موجودات کوچک از کودکی رنج می‌کشند و مبتلا به چشم درد و امراض دیگر می‌گردند و چون والدین آن‌ها معتقد به قضا و قدر و نصیب و قسمت هستند، درصدد معالجه آن‌ها برنمی‌آیند و می‌گویند هر چه مقدر شده، همان خواهد شد و سرنوشت کسی را نمی‌توان تغییر داد. علت اصلی بی‌اعتنایی و عدم مراقبت آن‌ها، همین اوهام است و نمی‌توان گفت که پدر و مادر علاقه‌ای به فرزندان خود ندارد» (رنه دالمانی، 1335: 225)

چنین سرنوشت مبهمی که به تمامی به دست پروردگار رقم می‌خورد، نه نیاز به حرکت و فعالیت که نیازمند شناخت منفعالانه است. شناختی از سر کنجکاوی‌های انسانی برای اینکه در این طالع چه چیزی رقم خورده است. شناخت چنین سرنوشتی نیز صرفاً توسط اموری فرامادی میسر خواهد شد.

از این رو، هر چه در تاریخ جلو می‌رویم، پرداختن به استخاره و فال و نجوم برای شناخت صحت و سقم حرکت‌ها را مشاهده می‌کنیم. این چنین است که در ایران دوره قاجار، کاری انجام نمی‌شده، جز با گرفتن تقویم و سعد و نحس ایام. جالب اینجاست که این ماجرا هیچ قاعده‌ای هم نداشته است. از شاه مملکت گرفته که برای حرکت و سفر خویش تقویم می‌دیده و حتی در موقع تاج‌گذاری سلاطین هم این نکته باید کاملاً رعایت شود و در ساعت سعدی انجام می‌شده (رنه دالمانی، 1335: 246) تا بازاری و تاجری که مدام حتی برای زمان معامله‌اش استخاره می‌کرده و توده مردمی که برای خوش یمن بودن زمان استفاده از جامه جدیدشان نیز به دنبال ساعت خوب آن بوده‌اند. آن‌ها «بدون مشورت با منجمان نه به سفر می‌روند و نه به کار مهمی دست می‌زنند. منجمان اول باید وضع گردش ستارگان را بررسی و با توجه به اهمیت موضوع، نظر خود را اعلام کنند. این منجمان گاهی در مسائل پزشکی نیز دخالت می‌کنند» [Z3] (تانکوانی، 1383: 205). همین باور باعث می‌شود که دست به یک سری افعال نیز بزنند. افعالی که با هیچ منطقی قابل توجیه نیست، ولی ایشان معتقدند که اگر با اعتقاد انجام شود، نتیجه خواهد داد. (رنه دالمانی، 1335: 242).

در کنار باور به خدای واحد، مقوله‌ای به اسم دینداری نیز مهم به نظر می‌رسد. دینداری در اسلام بیشتر به تعبد و بندگی و گردن نهادن به قوانین و دستورهای اسلامی تعریف می‌شود. هر چند که تعبد و دینداری دارای پوسته و ظاهری بیرونی و ایمان و یقین درونی است. آنچه در روایت‌ها از دینداری ایرانیان گفته می‌شود، بیشتر دینداری سنتی است. دینداری‌ که تحت تأثیر عرف و فرمان ارباب هم می‌تواند باشد. دینداری فارغ از هر گونه تعصبات دینی. در واقع به گونه‌ای خداپرستی بدون تعبد را نزد ایرانیان روایت کرده‌اند. «انکار وجود خدا در میان ایرانیان خیلی به ندرت یافت می‌شود، ولی خداپرستی بدون دینداری بسیار رایج است. و این نوع طرز تفکر که مخصوصاً در بین طبقات بالای اجتماع به کرات دیده می‌شود، به صورت لاقیدی مذهبی تجلی می‌کند که البته دوامی ندارد و غالباً بعد از گذشت مدتی – در زمان پیری - صاحبان اینگونه عقاید به مرام اولیه خود و پیروی از اصول مذهبی رجعت می‌کنند» (لیدی شیل، 1368: 152).

البته اینگونه نیست که رفتارهای دینی در کردار ایرانیان نمایان نباشد. در واقع آنچه درباره رفتار دینی ایشان روایت شده است، ناظر بر این موضوع است که دینداری در میان ایشان، وقتی به امور ظاهری مرتبط می‌گردد، با جدیت و حمیت زیادی پیگیری می‌شود. اموری مانند خمس و زکات که در ارتباط مستقیم با روحانیت در آن روزگار است، یا برپایی نماز و روزه و اقامه مجالس عزا در زمان‌های خاص و بر ذمه گرفتن نذورات متعدد از جمله اموری است که بسیار بدان اهتمام می‌شده است. اموری که ترک آن‌ها به گونه‌ای عاملی برای طرد اجتماعی نیز می‌توانست باشد (شهری 4، 1371: 279). اما آنجا که به دینداری در خفاء باز می‌گشت، بسیار درباره سهل گرفتن‌های افراد بیان شده است. دینداری‌ای که حتی برخود محرمات را حلال و واجبات را ترک می‌گوید.

«ایرانی‌های حالیه با وصف تعصب مذهبی، چندان قیدی به اجرای قواعد و رسوم ندارند. مذهب آن‌ها بیشتر شبیه است به لباس گشادی که در هر حال به کار می‌خورد و تنگ نمی‌گیرند و به منزله علامت یک فرقه‌ایست نه اینکه مذهبی باشد که زندگانی و اخلاق مردم از آن رو به راه درستی آید. ولی رفتار ایرانی‌ها در این مسئله غرابت ندارد و نباید گمان کرد که چون آنچه را باور نمی‌کنند، مجری می‌نمایند. پس عمل آن‌ها ریا و تزویر است، بلکه در جمیع مذاهب همین طور است. و بعد از تعصب اولی، مذهب کم کم منحصر می شود به عادات و رسوم ظاهری» (بنجامین، 1363: 145).

اما نکته‌ای که در این میان وجود داشته و دارد، نحوه مواجهه با "خدا " است. خدای سنتی‌ که در باورها جریان دارد و در زندگی‌ها دیده می‌شود. خدایی که آرام آرام به عرصه سنت ایرانی وارد می‌شود و زمینه‌ای می‌شود که با عرف و عادت تلفیق گشته و تساهل در دینداری را به ارمغان آورد.

دینداری آنچنان با سنت می‌آمیزد که آرام آرام تفاوت قائل شدن میان دینداری و عادت، کاری بس دشوار می‌نماید. در چنین شرایطی به راحتی جای هر امر دینی با امور عرفی و عادتی تعویض می‌شود و پیامد این امر، قدسی شدن برخی سنت‌ها و عاداتی است که شاید فقط به دینداری شناخته شود و نشانه‌ای از امور دینی هم نداشته باشد. از این‌ رو، می‌توان بخش زیادی از باورهایی را که در نگاه اول در ارتباط با دین و دینداری افراد تلقی می‌گردد، برآمده از سنت و خواست و عرف اجتماعی دانست. از این ‌رو، بر خلاف نگاه پروتستانی دین، نه راه ‌بر امور اقتصادی می‌شود و نه به ‌طور مستقیم بازدارنده.

تعامل انسان با طبیعت و هستی

 یکی دیگر از زمینه‌های تعامل، ارتباطی است که بین انسان با طبیعت یا جهان هستی برقرار می‌شود. آنچه وبر درباره اخلاق پروتستان نشان داده است، عبارت از نوعی سازگاری با جهان از طریق تلاش بی‌وقفه برای کسب فضائل در پیشگاه الهی بوده است. اما با توجه به نوع تعاملی که انسان ایرانی با خدا و باور به سرنوشت برقرار می‌کند، نمی‌توان فعالیت و تحرک را در راستای ساخت جهان انتظار داشت. حس ایرانی به جهان هستی، حاوی طرد و لذت توأمان است. در واقع با توجه به خصائص تقدیرگرایانه ایرانی می‌توان به نوعی خوشی لحظه‌ای و تحقیر دائمی از جهان و زندگی مادی نزد  ایرانیان دست یافت.

وقتی جهان و طبیعت، موضوع علاقه و انگیزه برای کار نباشد، نمی‌توان انتظار داشت که کنکاش، شناخت و هر گونه تغییری در اصول و قوانین مصرح در این جهان ارزشمند به نظر برسد. این جهان فقط به کار استفاده‌های آنی و خوشی‌های لحظه‌ای می‌تواند بیاید. ایرانی‌جماعت میل به تفریح و گلگشت در طبیعت را بسیار داشته و با وجود همه دشواری‌های راه، بسیار سفر می‌کرده، سفرهایی که در رأس آن‌ها سفرهای زیارتی بوده است.

«یکی از تفریحات مهم ایرانی، به تفرج رفتن دسته‌جمعی است در دشت و صحرا و در سایه درختانی که چندان فراوان نیست، با صرف مقدار متنابهی شیرینی‌های خوشمزه و چای تازه‌دم. در این گردش‌ها زنان نیز شرکت می‌کنند، اما همیشه در حوزه خانواده» (دلریش، 1376: 71).

همین نوع نگاه زمینه‌ای برای دوری گزیدن ایرانیان از تحصیل سواد و آموختن علم تجربی است. در واقع می‌توان بیان کرد تا زمانی که جهان به عنوان امری بیرونی برای ایشان موضوعیت پیدا نکرده بود، تحصیل علم فی نفسه دارای ارزش نبود و از علم فقط به خواندن و نوشتن اکتفا می‌کردند. همین امر، عاملی برای جهل مفرط در خصوص جهان و ماده در دوره مورد مطالعه شده است. این موضوع دامنه‌ای فراگیر دارد و در بین همه طبقات اجتماعی وجود داشته است.

«تاجر ایرانی سواد ندارد، کتاب نمی‌خواند، روزنامه نمی‌خواند، سفر می‌کند، سررشته در محصول به عمل آوردن ندارد که آن را چگونه به کار برد، روحش خبر ندارد ایران به چه محتاج است،‌ حیران است چه برای مملکت بد است،‌ از فهم آن عاجز است، تاجر ایرانی حساب ندارد، خودش هست و ریش و توپی و اشرف الحاج روی اسمش و مجلس روضه‌خوانی سر سالش، دیگر چه دارد، شاید میل هم ندارد که چیزی بداند، در این حال این هیکل عبارت است از یک عمامه آب طلاکاری و یک ریش انبوه مشکی یا قرمز، سر و قد خمیده در قبای سه چاکی با صورتی عبوس و به خیال خودش موقر، آیا توقع دارید تجارت ایران بهتر از این باشد؟» (حبل المتین، سال 33).[7]

نبودن علم و سواد در جای خود به نوعی زمینه‌ای برای عدم شکل‌گیری تخصص در جامعه می‌شود، عاملی که می‌تواند مؤید تقسیم کار در حوزه صنعت و فناوری نیز باشد. وقتی بداعت و خلاقیت به دلیل عدم آشنایی با جهان ماده از جامعه‌ای رخت بربندد، توان و انرژی مردمان آن سرزمین به نوعی معطوف به تقلید از آن چیزی می‌شود که دیگران دارند و می‌تواند برای زندگی مورد استفاده قرار گیرد یا زمینه زیبایی‌شناسانه داشته باشد. از این‌ رو در تعاملی که ایرانیان با جهان بیرون داشته‌اند، هر گونه تقلید از صنایع یا امور طبیعی ارزشمند قلمداد شده و ایرانیان در آن صاحب مهارت شده‌اند. علاقمندی و مهارت مؤکدی ایشان در زمینه خلق آثار هنری ناشی از این امر می‌تواند باشد. «ایرانی قوه ابداع چندانی ندارد، اما در کار تقلید سخت کوشاست. او زود مطلب را می‌گیرد» (پولاک،1361: 18).

موضوعیت عدم تلاش برای تغییر جهان و ماده اطراف در کنار تقدیرگرایی مفرط ایرانی، فرهنگی را ایجاد نموده است که مختص ایشان است و با "کار به مثابه ارزش" وبری که در آموزه‌های لوتری به آن اشاره شده است، بسیار متفاوت است. آنچه از سر انفعال در هر تغییر عاید انسان ایرانی شده است، بی‌تلاشی، تنبلی، گذراندن اوقات فراغت به بطالت، بی‌مهارتی، ضعف اراده و ناموزونی است. خصائصی که به طور مستقیم می‌تواند بر امور اقتصادی در جامعه‌ای تأثیر بگذارد.

«در ایران معامله یک شی ساعت‌ها طول می‌کشد و احیاناً خرید چند ذرع پارچه از صبح تا ظهر دوام پیدا می‌کند و در طی این مدت فروشنده و مشتری مرتباً با هم حرف می‌زنند و گاه اتفاق می‌افتد که مطلقاً از اصل موضوع خارج شده‌اند و فروشنده برای مشتری روایات تاریخی و سرگذشت‌های باستانی و ضرب‌المثل‌ها و حکایات و افسانه‌ها را نقل می‌کنند.

این طرز معامله با منطق اروپایی که برای وقت قائل به قیمت و اهمیت است، جور در نمی‌آید، ولی با منطق ایرانی موافقت دارد، زیرا این ملت یعنی توده برای زندگی این دنیا و قیمت وقت و غیره اهمیتی قائل نیست و فقط برای دنیای دیگران قائل به اهمیت است.

... از همان آغاز کودکی این ملل دنبال چیزهای نامعلومی می‌روند که متعلق به این دنیا نیست و شاید در دنیای دیگر هم یافت نشود، ولی در عوض برای یافتن این چیز موهوم و نامعلوم همه حقایق مادی حساس را مهمل می‌گذارند» (دوگوبینو، 1385: 149).

تعامل انسان با رهبری دینی

یکی از ویژگی‌هایی که وبر درباره رهبری دینی در اخلاق پروتستان مطرح می‌کند، این نکته است که پیامبران سنت جهان را شیطانی معرفی کردند و نیاز به رهبری دینی را برای طی این طریق ضروری می‌دانند. این نوع نگاه که در جهان ناشناخته‌ای که آینده آن چندان معلوم نیست و آموزه تقدیر به مدل‌های مختلف - چه در آموزه‌های پروتستان و چه در آموزه‌های اسلامی-  وجود داشته است، وجود رهبران دینی را ضروری ساخته است. رهبرانی که مؤید و ضامن آینده و آخرتی سعادتمند باشد. از این رو، روحانیون نیز به عنوان نمایندگان دینی در جامعه ایرانی دارای جایگاه ویژه‌ای بودند. ایرانیان از زمان تولد تا زمان مرگ در ارتباط با روحانیون قرار می‌گیرند و این طبقه حتی در امور مربوط به اقتصادیات دینی مانند خمس و زکات حضوری فعال دارند. بخش زیادی از فعالیت‌های اقتصادی که زمینه دینی دارند، توسط روحانیون به انجام رسیده و همین امر، تضمین اقتصادی نهاد روحانیت را نیز بر عهده گرفته است.

جایگاه و اعتبار این طبقه تا حدی است که پادشاه نیز مشروعیت خویش را از ایشان کسب می‌کند و تلاش می‌کند همواره تأییدکنندگانی از این گروه نزد خویش داشته باشد. میزان نزدیکی سلاطین به روحانیون و تعامل بین ایشان در دوره‌های متفاوت کاملاً مختلف بوده است. همان طور که روحانیون در نگاه عامه مردم، نمایندگان خدا بر زمین شناخته می‌شدند، به همان میزان پادشاهانی که از ایشان مشروطیت کسب می‌کردند نیز خود را به گونه‌ای زمامدار امور دینی در جامعه می‌دانسته‌اند. این موضوع در دوره‌های متفاوت، تفاوت‌های فاحشی دارد و در دوره مورد بحث به دلیل مقابله و انتقاد روحانیون از شاه این امر به سطح پایینی تنزل کرده بود.

روحانیون در دوره مشروطه به عنوان یکی از حامیان مهم مشروطه قلمداد می‌شدند. باور به اینکه هر گروهی که در جریان مشروطه از آن دفاع کرده، به طمع و به خاطر خواست و باور شخصی یا گروهی خود بوده است، نمی‌تواند از اهمیت و جایگاه این گروه در پیدایش مشروطه بکاهد. هر چند عاملی که به گونه‌ای باعث انحلال و اضمحلال مشروطه شد و اولین جرقه مخالفت‌ها و چنددستگی‌های مشروطه‌خواهان را زد، باز هم حضور روحانیون مشروطه‌خواه و دسته‌بندی و صف‌کشی‌های ایشان بوده است.

نکته‌ای که باید در این رهگذر از نظر دور نداشت، تنوع و تفاوت‌های موجود در میان روحانیون بوده است. طیف روحانیون از مراجع تقلید بزرگ تا روضه‌خوانان و سادات و طلاب مدارس علمیه را در برمی‌گرفته است. تحصیلات دینی، طولانی اما کم‌هزینه بود و بستر اصلی تغییر رتبه اجتماعی محسوب می‌شد (کدی،1381: 58). از این رو عاملی برای حضور افرادی در میان روحانیون شده بود که چندان بهره‌ای از سواد نداشته‌اند.

«و چون مقام روحانیت اهمیت بسیار داشت و مورد تکریم عامه و احترام دولتیان بود و در کلیه امور مداخله داشت، هر سال هزارها نفر از زارعین و کشاورزان دهات و کسبه دست از کار خود کشیده و در جرگه طلاب علوم دینیه در می‌آمدند و از این راه تفوق و برتری بر دیگران پیدا می‌کردند و برای رسیدن بدان مقام کافی بود که مرد بی‌سوادی ریش بلندی گذارده، عمامه بزرگی بر سر و عبایی بر دوش گیرد و در مجالس درس و حوزه‌های علمیه علمای بزرگ برای درک و فهم علومی که بحث شد و بیست سال تحصیل لازم داشت، وارد شود، بدون آنکه کسی از معلومات آنها سئوال کند یا مورد اعتراضی کسی واقع شود» (ملک‌زاده، 1383: 21).

تعامل انسان‌ها با یکدیگر

روابط انسانی، زمینه‌ساز شکل‌گیری کنش‌های اجتماعی و باعث پیدایش نهادها در سطح جامعه است. در جامعه‌ای مانند جامعه پروتستان، انسان به دلیل انسان بودن، ارزشمند است و تعاملات انسانی به دلیل انجام وظایف الهی بر روی زمین، معنادار است. در این جامعه به دلیل روابط و تعاملات خارج از چارچوب‌های قومی و قبیله‌ای، حقوق و تکالیف افراد در قبال هم به مرور تعریف می‌شود و از آن می‌توان به آموزه‌های حقوق بشر یا برابری‌خواهی دست یافت. آموزه‌هایی که در نهایت موجب پیدایش اخلاق عمومی برای مواجهه‌ انسانی می‌شود.

اما اگر روابط انسانی بیشتر در غالب خانواده،‌ قبیله، ایل و سایر گروه‌هایی تعریف شود که فرد در آن‌ها حضور دارد، در این صورت همه روابط در راستای پیدایش یک قدرت مرکزی در مقابل آنچه در بیرون وجود دارد، بسیج خواهد شد. در واقع همه روابط به منافع خانوادگی یا ایلی و قبیله‌ای تقلیل داده خواهد شد. در چنین فضایی است که تعصبات خانوادگی و قومی نیز رخ می‌نماید. این تعصبات هم در برابر هجوم خارجی و هم در برابر هر گونه تغییر در عادات و آداب و سلسله‌مراتب داخلی خود را نشان می‌دهد.

فارغ از این فضا انسان ایرانی مراوداتی اجتماعی نیز داشته است. این مراودات بیش از حد انتظار است. تعامل، ملاقات، گپ زدن، بذله‌گویی و خوش گذراندن در کنار یکدیگر اصلی است که در مراودات روزانه رعایت می‌شود. یک ادب ذاتی و افراطی در صورت این ارتباطات نشسته است.

« اهالی تهران، عموماً مردمانی شوخ و بذله‌گو و خوش‌صحبت هستند و بذله‌گویی و شیرین‌زبانی خود را در هیچ حالتی از دست نمی‌دهند. ... حتی  تاجر موفق کسی است که خصوصیات و روحیه نژادی ایرانی‌ها را صد در صد داشته باشد، یعنی خوش‌صحبت، بذله‌گو و شوخ‌طبع باشد و تجار ایرانی غالباً این طور هستند و در بازار مرتب مشغول بذله‌گویی و تعریف حکایات خوشمزه و لطیفه هستند و به همین جهت هم تجار ایران در مقایسه با تجار کشورهای دیگر در کار خود موفق هستند» (بروگش، 1389: 184-183).

 اما اگر از صورت و ظاهر کمی دور شویم، در کنه و باطن روابط انسانی، فرصت‌طلبی‌های فردی در راستای منافع جمعی را می‌توان دید. آنجاست که صفات حیله‌گری، دغل‌کاری، توسل به دروغ و انواع این خصایص، خود را نمایان می‌سازد. خصایصی که از توهم و بدبینی نسبت به اطرافیان و غیر حساب کردن انسان‌های خارج از محدوده خانواده و قوم به‌وجود می‌آید. میزان این بدبینی یا برخورد خاص با افراد بسته به دوری و نزدیکی و میزان مراوده و یا مسئله‌ای به نام نان و نمک خوری یا رودربایستی تعریف می‌شود.

با توجه به آنچه از روابط ایرانیان بیان شد، می‌توان دلیل عدم توانایی ایشان در انجام کارهای تیمی و یا سهم‌بری را نشان داد. بسیاری از سیاحان از بدبینی فطری ایرانیان نسبت به تعاون و کار تیمی سخن گفته‌اند (فلور، 2:1365: 99). از این ‌رو در میان ایشان کسب و کار مشترک در محدوده خانواده‌ها و در راستای نفع خانوادگی معنادار است.

تعامل انسان و سرنوشت (هدف از خلقت)

وبر هدف از خلقت را در آموزه‌های کالونی، خویشتن‌داری هوشیارانه به منظور مهار طبیعت شرورانه و انشا و تحقق اراده الهی تعریف کرده است. اما همانگونه که در رابطه و تعامل انسان با خالق هستی بیان شد،‌ موضوع سرنوشت از پیش مقدر در این دنیا در سطح فردی و آینده‌ای با حضور منجی در سطح عمومی، شرایط را در باورهای ایرانی به سمت بی‌عملی خواهد برد. از سوی دیگر بر اساس آنچه در آموزه‌های دینی تبلیغ می‌شود، بهترین هدف از حضور در این جهان، رستگاری اخروی است. این رستگاری از طریق افعال دینی و رفتارهای فردی می‌تواند محقق شود و ما به ‌ازای اجتماعی آن در صورت وجود، چندان در میان عامه مردم جدی گرفته نشده است.

این بی‌عملی و انفعال و تحقیر زندگی مادی در برابر رستگاری اخروی، به گونه‌ای زیستن در لحظه حال را در میان ایرانیان به ارمغان آورده است. از این رو، توسل به فراماده، خیالبافی و رؤیابافی مشاهده شده در میان ایرانیان نیز قابل تبیین خواهد شد.

رابطه انسان و سرمایه (اقتصاد)

«ثروت به مثابه وسوسه و نتیجه جنبی یک زندگی توأم با فضیلت» باوری است که به زعم وبر در میان پروتستان‌ها ریشه دوانده است. در جامعه ایرانی ثروت یا پول برای استفاده شخصی ارزشمند است، اما از آنجایی که منابع در جامعه محدود به نظر می‌رسد و تولید و ارزش افزوده چندان خود را نشان نمی‌دهد، از این ‌رو، همین ثروت در نزد دیگری-جز خود فرد-  می‌تواند امری مذموم باشد و حتی نشانه‌ای از رفتار غلط اقتصادی صاحب مال. از این ‌رو، یکی از ویژگی‌های ایرانیان، پنهانکاری در زمینه به نمایش درآوردن میزان ثروت و به نوعی مدفون کردن ثروتشان است. روش اقتصادی دیگری که در برابر ثروت و سرمایه برمی‌گزینند، مصرف بی‌رویه آن است. مصرفی که به مرور خاصیت تجملی نیز به خود گرفته است.

«ایرانی صرفه‌جو نیست. او در نحوه استفاده از پولی که به دست می‌آورد، مانند اروپایی‌ها به خصوص انگلیسی‌ها عمل می‌کند، و ترجیح می‌دهد به جای پس‌انداز کردن، پولش را خرج خوب خوردن و خوب پوشیدن بکند. فقیرترین فرد ایرانی خوب می‌خورد و خوب می‌پوشد. به جز در بین فقیرترین رعایا و گروه کثیر گدایان حرفه‌ای کمتر کسی را با ظاهری ژنده‌پوش می‌بینیم. فرد ایرانی خواسته‌های متعدد و گوناگونی دارد و در زندگی به مسائل تجملی و ظاهری اشتیاق فراوان نشان می‌دهد» (گزارش هیأت بازرگانی هند، 1373: 13).

باور به تجمیع ثروت به خاطر مصرف بهتر آنقدر جریان دارد که از هر فرصتی برای بهره بردن از اموال و امور مادی باید استفاده کرد. سنت قرض یا وام گرفتن در هر فرصتی، از جمله خصایصی است که بسیار درباره آن صحبت شده است.

«ایرانیان به قدری در فکر وام هستند که وقتی یک گوشواره و یا دست‌بند و یا قالیچه خریداری می‌کنند، قبل از همه چیز فکر می‌کنند که آیا در مورد لزوم می‌توان آن شیء را گرو گذاشت و یا فروخت و به زبان ساده به پول تبدیل کرد» (گوبینو، 1385: 38).

وام‌هایی که به خاطر عادت به بدعهدی ایرانیان در قبال وثیقه‌های سنگین داده می‌شود و اغلب دارای ربح‌های زیادی است. هر چند که ربا در شرع اسلام حرام دانسته شده، اما ایرانیان راه‌هایی را برای موجه جلوه دادن آن پیدا کرده‌اند. سودجویی آنی از جمله خصائص جمع‌کننده موارد بالاست. ایرانیان تا جایی که می‌توانند در بازپرداخت دیون خویش طفره می‌روند و به بدعهدی در این زمینه شهره هستند.

زمینداری و مالکیت زمین، امری است که در ایران همواره در تاریخ ارزشمند محسوب شده است. نزد بازرگانان صرف مال در زمین، بهتر از دفن آن‌ها در زمین قلمداد شده و از این رو، ما صاحب طبقه تاجر زمیندار، کارمندان زمیندار، مزدبگیران زمیندار و ... هستیم.

همان طور که بیان گردید، فرهنگ کار در ایران زمینه‌ساز تبلیغ بی‌عملی شده است، از این رو، مزدبگیری مطلوب‌ترین شغل محسوب می‌شود. مزدبگیری امکان امتناع از کار را در قبال به‌دست آوردن پول فراهم کرده است. پولی که می‌تواند با انعام، رشوه و اموری از این دست چشم‌گیرتر نیز به نظر آید. مشاغلی مانند خدمتکاری یا کارمندی دولت، جزء این دسته از مشاغل محسوب می‌شود.

«در ایران خدمتکاری خواهان دارد و بخش زیادی از افراد سرشناس نیر از خدمتگذاری به مدارج بالاتر رسیده‌اند. به دست گرفتن خدمات به عنایات شخصی بستگی دارد و اگر مخدوم را از خادم خوشش آید، به شایستگی و کاردانی نیازی نیست» (دوروشوار، 1378: 100).

نتیجه‌گیری

 اخلاق اقتصادی ایرانی، آمیزه‌ای از تقدیرگرایی، سازگاری، محافظه‌کاری و امنیت‌خواهی است. معجونی که همه کنش‌های ایرانی را تبیین خواهد کرد. اگر قرار باشد نه با عینک بدبینی و بدگویی به فرهنگ ایرانیان آن دوره، بلکه به منظور توصیف و تبیین شرایط آن روزگار به تاریخ نظر افکنیم، به خصائص بالا برمی‌خوریم. خصائصی که تا حدودی در نزدیکی سنخ آرمانی سنتی مورد نظر وبر قرار گرفته است و از روش و منش کالونی بسیار فاصله دارد. هم در مفهوم سرنوشت مقدر و بی‌عملی، هم در مفاهیم مربوط به کار و تلاش و هم در نوع مصرف و پس‌انداز، تفاوت‌های بسیاری با این اخلاق دیده می‌شود. اگر قرار باشد در خصوص رواج توسعه و رشد و شکوفایی صنعت و اقتصاد در جامعه حساس بود، نمی‌توان بدون تأمل درباره فرهنگ و اخلاق و باورهای خاصی که زمینه‌ساز رشد اقتصاد هستند، به آن دست یافت.

اخلاق ایرانی که خاستگاه آن باورهای درونی شده ایشان است، آثار زیادی بر نحوه عملکرد ایشان در خصوص امور عملی و اقتصادی داشته است. اموری که به طور مستقیم پیشرفت یک کشور را نشانه می‌گیرد. هر چند نمی‌توان بخش زیادی از ویژگی‌های یادشده را به عموم ایرانیان نسبت داد، اما وجود این خصائص، تبیین‌کننده مسائلی مانند تنبلی، بهره پایین و ... در میان ایرانیان است. شاید در برداشت اول با کمک آرای وبر بتوان مستقیم سراغ دین رفت و ماحصل مسلمانی را چنین اخلاقی دانست. اما رجوع به تاریخ نشان می‌دهد آنچه بیش از باورهای اسلامی فرد انسانی را درگیر کرده است، آیین‌ها و عرف به ارث رسیده از گذشتگان است. سنت یا فرهنگ که آغشته به دین نیز شده، گاهی حتی در تقابل با باورهای اصیل اسلامی درباره ارزش کار نیز بوده است. از این‌روست که بیش از هر چیز شناخت سنن و باورهای فرهنگی به ارث رسیده بسیار مهم است. از دیگر سو، هر نوع تغییر در شرایط عملی پیشرفت به تغییر در باورداشت‌های فرهنگی افراد نیاز دارد و این تغییر امری یک‌شبه و دفعی نیست. برای تغییر فرهنگی نیاز به زمان و نخبگان آگاه است. بدون شک یکی از محمل‌های قابل توصیه برای ایجاد شرایط تغییر فرهنگی در جامعه ایرانی می‌تواند رجوع دوباره به باورهای دینی و آیینی باشد.  

 از سویی دیگر در طول تاریخ به کرات شاهد بروز صنایع نوین و فناوری با معنای عام آن بوده‌ایم، اما جدا کردن فناوری از علم مورد نیاز آن‌ها که به منزله روح عمومی آن است، چیزی است که رادعی در برابر توسعه و پیشرفت خواهد بود. این مسئله به معنی وارد کردن فرهنگ بیگانه در کلیت آن نیست، بلکه نظر به پیرایش برخی عادات و ترویج باورهایی دارد که برای پیشرفت نیاز به آن‌ها ملموس است. همانگونه که گفته شد، حل مشکل را باید فقط در خوانش‌های جدید و مروجانی فهیم طلبید.  

منابع و مآخذ

-         آبراهامیان، یرواند؛ ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی 1377

-         آرون، ریمون؛ 1386، مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه‌شناسی، ترجمه باقر پرهام، انتشارات علمی فرهنگی

-         اشرف، احمد؛ نظام فئودالی یا نظام آسیایی: نقد و نظری در ویژگی‌های تاریخ ایران، تهران 1347

-         اشرف، احمد؛ 1359: موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران دوره قاجاریه، انتشارات زمینه

-         آفاری، ژانت؛ 1385: انقلاب مشروطه ایران، ترجمه رضا رضایی، نشر بیستون، چاپ سوم

-         بروگش، هنریش؛ 1389: سفری به دربار سلطان صاحبقران،  ترجمه محمد حسین کردبچه، چاپ سوم، انتشارات اطلاعات

-         بندیکس، راینهارد؛ 1382: سیمای فکری ماکس وبر، ترجمه محمود رامبد ، انتشارات هرمس

-         بنجامین، ساموئل گرین؛ 1363: ایران و ایرانیان (خاطرات و سفرنامه )، به اهتمام رحیم رضا زاده ملک، نشر گلبانگ، چاپ اول

-         پولاک، یاکوب ادوارد؛ 1361: سفرنامه پولاک (ایران و ایرانیان)، ترجمه کیکاووس جهانداری، انتشارات خوارزمی، چاپ اول

-         تانکوانی، ژی.ام؛ 1383: نامه‌هایی درباره ایران و ترکیه آسیا،  ترجمه علی اصغر سعیدی، نشر چشمه، چاپ اول

-         ترابی فارسانی، سهیلا؛ 1384، تجار، مشروطیت و دولت مدرن، نشر تاریخ ایران، چاپ اول

-         ترنر، برایان؛ 1379؛ ماکس وبر و اسلام ، ترجمه سعید وصالی ، نشر مرکز

-         دلریش، بشری؛ 1376: زن در دوره قاجار، دفتر مطالعات دینی هنر، چاپ دوم

-         دوروشوار، کنت ژولین؛ 1378: خاطرات سفر ایران، ترجمه مهران توکلی، نشر نی

-         دوگوبینو؛ 1385: سه سال در ایران، ترجمه و اقتباس ذبیح اله منصوری، نگارستان کتاب، چاپ اول

-         رنه دالمانی، هانری؛ 1335: سفرنامه از خراسان تا بختیاری ،ترجمه و نگارش فره وشی (مترجمم همایون )، چاپ گیلان

-         سیف، احمد؛1373: اقتصاد ایران در قرن نوزدهم ، تهران، نشر چشمه

-         شهری، جعفر؛ 1371: تهران قدیم، انتشارات معین، جلد چهارم

-         شیل، مری؛ 1368: خاطرات لیدی شیل، ترجمه حسین ابوترابیان، نشر نو، چاپ دوم

-         صدری، احمد؛ 1386؛ جامعه شناسان روشنفکران ماکس وبر ، ترجمه حسن آبنیکی ، انتشارات کویر

-         علمداری، کاظم؛ چرا ایران عقب ماند و چار غرب پیش رفت؟، تهران، نشر توسعه 1379

-         عیسوی، چارلز؛ 1369: تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار 1332 - 1215 ه. ق )، ترجمه دکتر یعقوب آژند، نشر گستره، چاپ دوم

-         فلور، ویلم؛ 1365: جستارهایی در تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، انتشارات توس، جلد دوم

-         فوران، جان؛ مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از انقلاب، ترجمه احمد تدین، موسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ پنجم 1383

-         کدی، نیکی آر، ایران دوران قاجار و برآمدن رضاخان، 1304 – 1175، ترجمه مهدی حقیقت خواه، نشر اول، چاپ اول 1381

-         کرایب،یان،(1384) نظریهٔ اجتماعی کلاسیک،ترجمه شهناز مسمی پرست،انتشارات آگه

-         کرایب،یان؛ بنتون، تد؛1389، فلسفه علوم اجتماعی – بنیادهای فلسفی تفکر اجتماعی ، ترجمه شهناز مسمی پرست و محمود متحد ، نشر آگه، چاپ سوم

-         گزارش هیات بازرگانی هند بریتانیا اعزامی به حنوب شرقی ایران؛ 1376:  اوضاع اقتصادی ایران در آغاز قرن بیستم، مترجمین : معصومه جمشیدی، محمد تقی حروفچین، محمد عوادزاده ، مهرنوش میراحسان، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، چاپ اول

-         لمبتون، آ.ک.س؛ 1375: ایران عصر قاجار (ترجمه و گفتاری درباب ایران شناسی )، ترجمه سیمین فصیحی، انتشارات جاودان خرد

-         ملک‌زاده، مهدی؛ 1383: تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، انتشارات سخن

-         وبر، ماکس،(1374) اقتصاد و جامعه: مفاهیم اساسی جامعه شناسی، جامعه شناسی اقتصادی، جامعه شناسی سیاسی، ترجمه عباس منوچهری، ترابی نژاد، نشر مولی چاپ اول

-         وبر، ماکس،(1371)، اخلاق پروتستانی و روح سرمایه داری ، مترجم عبدالمعبود انصاری، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی، تهران

-         وبر، مارکس؛ 1384: روش شناسی علوم اجتماعی ، ترجمه حسن چاوشیان ، نشر مرکز، چاپ دوم

-         وبر، مارکس؛ 1382: اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری، مترجم عبدالکریم رشیدیان و پریسا منوچهری کاشانی،  انتشارات علمی فرهنگی

-         وبر، مارکس؛ 1387: دین . قدرت . جامعه ، ترجمه احمد تدین، نشر هرمس، چاپ سوم

-         ولی، عباس؛ ایران پیش از سرمایه داری، ترجمه حسین شمس آوری، نشر مرکز، 1380

-         همایون کاتوزیان، محمد علی؛ اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمد رضا نفیسی و کامبیز عزیزی، نشر مرکز، چاپ ششم 1377

North.Douglaas.c,,(1971),Institutional Change and Economic Growth, The Journal of Ec